ธรรมมานุปัสสนาในข้อที่สาม ของอริยะมรรค คือสัมมาวาจา โดยมีข้อพิจารณาดังต่อไปนี้ คือ
สัมมาวาจา คือ การเจรจาชอบ ๔ อย่าง
- ไม่พูดเท็จ คือ การไม่กล่าวสิ่งที่ไม่จริง
- ไม่พูดส่อเสียด คือ การไม่พูดทิ่มแทงให้ใครเจ็บแค้น เสียหาย
- ไม่พูดคำหยาบ คือ การไม่กล่าวถ้อยคำ ให้คนในสังคมเขาเห็นว่าเป็นคำหยาบโลน
- ไม่พูดเพ้อเจ้อ คือ การไม่พูดในสิ่งที่ไร้สาระ หาหลักการมิได้
.
แล้วเจริญธรรมอันเป็นเครื่องแก้ วจีทุจริตทั้งสี่ด้วยอธิฐานธรรม
ธรรมที่ควรตั้งไว้ในใจ ๔ อย่าง ได้แก่
- ปัญญา ความรอบรู้ในกองสังขาร และกฎแห่งกรรม
- สัจจะ ความจริงใจ
- จาคะ การบริจาค
- อุปสมะ ความสงบระงับของจิตใจ
.
สัมมาวาจานี้ หากผู้ละเมิดด้วยความไม่มีสติ สติวิปลาส ไม่ตั้งใจ ไม่มีเจตนาที่จะให้ผู้รับฟังเข้าใจคลาดเคลื่อน ไปจากความจริง ด้วยคำพูดของตนเอง ก็ไม่ถือว่าเป็นผู้ละเมิดสัมมาวาจาและแม้หากพูดไปแล้ว ไม่มีคนเชื่อ แต่จักมิได้เป็นมิจฉาวาจาแก่ผู้ฟัง
แต่จักเป็นมิจฉาวาจาแก่ผู้พูดเสียเอง
.
มรรควิถี ในข้อนี้ จัดเป็นสจิตตกะ คือต้องมีเจตนาและผู้ฟังต้องเชื่อด้วย
.
พุทธะอิสระ